بونسای ها (Bonsai) گیاهان یا درختانی هستند که در محفظه هایی رویانیده می شوند آنچنان که حتی زیباتر از محیط طبیعی و وحشی رشد می نمایند. پرورش بونسای به عنوان یک سرگرمی هنری محسوب می گردد.بونسای نمایی زیبا از جنبه های لطیف فرهنگ شرق است که احساس شادابی و سرزندگی را به همراه دارد و آن بیش از پرورش گلها در گلدان اهمیت داشته و نیازمند توجهات فیزیکی و عاطفی (Emotionally) بیشتری است.

پروسه پرورش بونسای در راستای کنترل شکل درخت انتخابی صورت می پذیرد بطوریکه گاهی لازم است تا شاخه ها را با سیم هایی ببندند و یا برخی شاخه ها را با بیرحمی از بیخ ببرند زیرا اینکارها برای سلامتی گیاه و زنده ماندنش در گلدان ضروری است. در حقیقت در روند پرورش بونسای هیچگونه رازی وجود ندارد بلکه فقط با انجام برخی اعمال ساده باعث بروز تغییراتی در رشد اندام های گیاه می گردند.

تکنیک های تهیه بونسای عبارت از پروسه ای است که به موازات رشد طبیعی گیاه انجام می پذیردو در صورتیکه از دانهال ها (Seedling) استفاده شود، گیاه طبیعی باید چندین مرحله را از قبیل مراحل ابتدایی (Beginning) ، سیم پیچی به منظور فرم دهی (Whipping) ، مرحله میانی (Intermediate Stage) و سپس مراحل بلوغ و افول رشد را بگذراند. اما برخلاف تمام کارهای هنری دیگر، پرورش بونسای مادامیکه درخت زنده است و رشد می یابد، خاتمه نمی پذیرد و باید به طور مرتب تحت مراقبت قرار گیرد و بدینگونه است پرورش بونسای را هنر بی پایان نام نهاده اند و دقیقآ همین موضوع برای بسیاری از دلباختگان پرورش بونسای بسیار ارزشمند و دلپذیر گردیده است.

درختان در همه جای محیط زیست ما نظیر خیابانها، داخل پارکها و سایر اماکن عمومی، دامنه تپه ها و حتی در باغچه خانها حضور دارند. آیا تا کنون به درختی با دقت نگریسته اید؟ مثلآ به درخت بلوطی(Oak) که مغرورانه در یک مزرعه قد بر افراشته است؟ یا یک درخت غان (Birch) که در یک دشت شقایق (Copse) در دامنه یک تپه جلوه گری می کند؟ و یا یک درخت کاج (Pine) که در حاشیه یک جنگل سر بر آسمان می ساید؟ آیا به احساس عجیب خود اندیشیده اید؟ بهرحال در صورت نداشتن فضای کافی برای احداث باغ به کمک بونسای (باهجی Bone-sigh) میتوانید احساسی مشابه آنرا بیافرینید.

بونسای ذر سالهای اخیر در دنیا شناخته شده است و آن عبارت از کاشتن درختان درون انواع مختلفی از ظروف کم عمق با انجام برخی مراقبت های ویژه برای افزایش و بروز زیبایی های فطری و طبیعی آنان می باشد و به تعبیری دیگر عبارت از درختان یا بوته های گلدانی هستند که به خوبی هرس گردیده و پرورش یافته اند به طوریکه بیشتر از 1 متر (3 فوت) ارتفاع نداشته باشند.اگرچه این گیاهان در اندازه کوچکی هستند ولیکن تمامی خصوصیات درختان طبیعی را دارا می باشند. برخی از درختان بونسای برای صدها سال زنده می مانند و از یک نسل به نسل بعدی به ارث می رسند. بونسای موجودی زنده و در حال رشد و تغییر است و با هنر نقاشی که اجسام را با اشکال و رنگها به صورت تغییر ناپذیر و ساکن بیان می نماید کاملآ متفاوت است و آن نوعی هنر است که سعی دارد تا احساس طبیعی را با پرورش درختان مینیاتوری در گلدان ها القاء نماید یعنی بر پایه احساس زیبایی، تکنیک و تجربه استوار می باشد.

بونسای را نمیتوان بدون داشتن برنامه مناسب، دلسوزی کافی و بکارگیری تکنیک های مربوطه برای مدت طولانی زنده نگه داشت و زیبایی و سلامتی آن رو به زوال (Sakuochi) خواهد گذاشت. پرورش بونسای را به سادگی می توان آموخت و از این سرگرمی لذت برد . بونسای از نظر آموزش و ایجاد جاذبه بسیار اهمیت دارد اما برخی فکر می کنند که بونسای اسرار آمیز و علمی است و بندرت رشد می کند. رشد دادن بونسای بیش از حد مشکل نیست، هر چند نیازمند توجهات روزانه به ویژه درضمن فصول رشد آنها می باشند ضمنآ باید از دانش مرتبط با نیازهای گیاهان، تکنیکهای مراقبت در شرایط رشد در گلدانهای کوچک و به ویژه شکیبایی برخوردار باشید زیرا خلق بونسای با قوانین طبیعت در تضاد نیست و پرورش دهندگان بونسای هیچاه بی نیاز از افزایش دانش تئوری و تجربی خود در مورد طبیعت و درختان آن نخواهند بود. پس برای لذت بردن از بونسای باید جنبه های علمی باغبانی را به صورت هدفمند در بلند مدت آموخت زیرا بسیاری از مشتاقان آن با خریداری یا تهیه یک بونسای آماده و سپس در صورت مواجه با خشک شدن گیاهان آن بر شایعه دشوار بودن پرورش بونسای دامن می زنند.

برخی آموختن هنر بونسای را شامل مراحل زیر می دانند:

1- مرحله (Shu) یعنی آموختن علمی و عملی

2- مرحله (Ha) یعنی رد کردن یا تغییر دادن برخی روشهای آموخته شده

3- مرحله (Ri) یعنی عدم وابستگی و تعلق

.اندوختن دانش پایه و پذیرش نصایح دیگران همراه با ایده های شخصی و مداومت و خلاقیت ضامن موفقیت در پرورش بونسای می باشد. هیچگاه با اصرار به روش ها و ایده های شخصی و نادیده گرفتن دانش و تکنیک های آموخته شده که اصطلاحآ Namabyoh یا Namaiki گفته می شود، نمی توان به دستاورد مهمی نائل آمد. پرورش بونسای بعنوان یک بازی فکری مطرح بوده و دارای سه بخش اصلی است:

الف) یک نوع مبارزه طلبی از نوع باغبانی است که قواعد بازی توسط درخت تعیین شده است.

ب) یک نوع تکنیک آموزشی است

ج) در طولانی مدت به خلق یک اثر هنری زنده منتهی می شود. مبارزه طلبی باغبانی آن به آینده می نگرد که اگر دارای درختان شادابی باشید، به موفقیت امیدوار خواهید بود و هر چه بر تجربیات شما افزوده می شود در کارتان موفق تر خواهید بود و می توانید بعنوان یک پرورش دهنده بونسای مطرح گردید.

.افراد مبتدی نباید به خریداری یک نمونه گران قیمت اقدام کنند و بهتر است از بونسای های ویژه مبتدیان یا قیمت منصفانه بهره گیرند و کارآموزان بونسای نیز بهتر است درختان دارای ساقه دلخواه را از قلمستان ها تهیه نموده و برای خود به صورت بونسای در آورند.

تاریخچه بونسای:

بونسای در ادبیات به معنی <<کاشتن در سینی>> (A planting in a tray) است و انواع مختلف درختان و بوته ها را می توان به صورت مینیاتوری به کمک تکنیکهای بونسای که ضمن صدها سال توسعه یافتنه اند، پرورش داد. بونسای ها قادرند ا ز 50 سال تا یکصد سال و حتی بیش از آن بقاء یابند و این بیشتر از طول عمر پدیدآورندگان آن می باشد.

عبارت بونسای Bonsai از کلمه Bon به معنی گلدان، سینی یا ظرف و نیز کلمه Sai به معنی درخت، بوته و درختچه Shrub یا کاشتن گیاه Planting تشکیل شده است و ترجمه انگلیسی آن Potted Planting یا Tray tree خواد شد ولیکن این معانی بیانگر اندازه، جنس گیاه یا محیط رشد (خارج یا درون خانه) آن نخواهد بود. لغت اصلی بونسای از لغت چینی Pen Tsai منشاء گرفته است چنانکه در حال حاضر تعدادی مدرسه ویژه بونسای در چین وجود داردکه Pen-Jing خوانده می شوند و هر مدرسه روش خاصی را برای پرورش بونسای تبلیغ می نماید اما پرورش بونسای در ژاپن در هماهنگی بیشتری با طبیعت تحول یافته است بطوریکه احساس آرامش بیشتری را تداعی می بخشند.

قدیمی ترین بونسای ذکر شده در جهان در اشعار اواسط قرن چهاردهم میلادی آورده شده اما استفاده از بونسای در حدود سه قرن بعد عمومیت یافته است. بونسای های اولیه بیشتر توسط اشراف، روحانیون و اشخاص عالی رتبه استفاده می گردید ولی از قرن هفدهم، افراد عادی نیز آنها را در اختیار گرفتند. از زمانی که کشور ژاپن در سال 1868 پس از سه قرن انزوا، دروازه های خود را برروی کشورهای غربی گشود، بونسای بعنوان یک موضوع هنری مورد تحسین همگان قرار گرفت و مردم آنرا نه فقط بعنوان یک سرگرمی بلکه بعنوان یک حرفه هنری Artistic Pursuit مورد استقبال قرار دادند و به برپایی نمایشگاه های بزرگی از آن اقدام کرده و کتب آموزشی زیادی در ارتباط با تکنیک های پرورش بونسای منتشر نمودند.

امروزه پرورش دهندگان بونسای به عضویت مجامع ویژه ای در می آیند و بعنوان دوستداران طبیعت به آن جنبه های تجاری، هنری و سرگرمی بخشیده اند وحفاظت و پرورش Care and Nurture از بونسای فقط از مشغولیات ژاپنی ها نیست چنانکه بیش از 1200 نفر از 32 کشور جهان در کنواسیون جهانی بونسای شهر Omiya در سال 1989 شرکت کردند. این کنوانسیون کمک نمود تا فدراسیون جهانی دوستداران بونسای تاسیس شده و هدایتگر آموزش مهارت های پرورش بونسای و همه گیر شدن آن در سراسر گیتی گردد. این انجمن هر 4 سال یکبار پس از اولین گردهمایی تشکیل شده است که گردهمایی فلوریدا در ایالات متحده، گردهمایی سئول در کره جنوبی و آخرین گردهمایی در مونیخ آلمان از آن جمله اند.

فلسفه بونسای:

در مفهوم عام، بونسای هیچ گاه نماد خودنمایی، جلوه گری و خودستایی نبوده و نمی توان آنرا مبتذل و بد سگال خواند، بلکه آن را الگوی تهذیب نفس و اصالت زندگی و مظهر ابهت، خیره کنندگی و ابهام می دانند.

در ژاپن به بونسای ها اصیل کلمات Wabi و Sabi اتلاق می شود که اولی به مفهوم سکوت، آرامش، تواضع وتنهایی و دومی به معنی سادگی، فقر، قانع بودن و سالخوردگی است و این دو کلمه از مراسم Tea Ceremony یا مراسم چای موسوم به Wabi-Cha که توسط Rikyo Sen-no در 400 سال پیش بنیانگذاری شد،نشئات یافته اند.

چینی ها در اشعار فلسفی Rikugi به کلماتی اشاره می نمایند که شامل: Kyo, Hi, Fu, Ga, Sho, Fa می باشد و بر طبق آن Ga برانگیزاننده احساس، ظرافت و وقار Elegance ، برازندگی Grace , آرامش و صفا Serenity و فروتنی Modesty است زیرا آنان تمامی خصوصیات مذکور را در بونسای قابل درک می دانند و معتقدند بونسای هایی که خصوصیات Ga را نداشته باشند، یک بونسای خوب به حساب نمی آیندو از این جهت Ga به همراه Sabi و Wabi استخوانبندی فلسفه بونسای را تشکیل می دهد.

انواع بونسای:

درختان بونسای را در اندازه های کوچک و در حد کف یک دست Palm تا ارتفاع یک متر پرورش می دهند و برای انتخاب روش پرورش بونسای، درختان را به دستجاتی از نظر صفات و زیبایی آنها برای خلق یک اثر هنری زنده تقسیم میکنند و هر درخت را با دیدی تازه و فکری باز و آزاد نگریسته و خصوصیات طبیعی آنرا در نظر می گیرند. بونسای ها را بر اساس شکل آنها دسته بندی می کنند اما بسیار اهمیت دارد که پرورش دهندگان به بونسای اجازه بدهند تا خصوصیات واقعی خود را به صورت آزادانه ای بروز دهند و بدون اینکه آنها را وادار به نشان دادن خصوصیات ویژه ای نمایند به آنان کمک کنند تا بشکلی زیبا جلوه گر شوند، آنگونه که انسانها برای خود لباس مناسب را انتخاب می کنند.

درختانی که ریشه دهی ضعیفی دارند همانند تیرهای چوبی خطوط برق و تلفن که بر زمین فرو رفته اند، خواهند بود اما سیستم های ریشه دهی گسترده موجب استقرار بهتر درختان و ثبات بهتر محوریت گیاه می گردند بطوریکه بونسای های استاندارد ژاپنی که دارای سیستم ریشه دهی مناسبی هستند، به مقدار کافی قطور شده و از خاک خارج می گردند.

برخی از معروفترین انواع بونسای عبارتند از:

1) Kokutan Bonsai: در این روش از گیاه Indian Hawthore با نام علمی Rhaphiolepsis Indica که توسط بذرهایش تکثیر می یابد، استفاده میکنند. این روش در سال 1974 توسط Haruo Kaneshiro معروف به Papa ابداع گردید. وی از این روش برای آموزش تکنیک های بونسای بوفور استفاده نمود زیرا نیازی به هرس سنگین ساقه ها و شاخه ها که موجب ایجاد زخم بر تنه گیاه می شوند را ندارد و از این طریق به موفقیت های زیادی در خلق بونسای های زیبا با تنه (Stock) ، ساقه ها (Trunks) و شاخه های (Branches) خارق العاده دست یافت.

2) Penjing Type: با اجرای هرس سنگین بر بخشهای بالایی درختان بونسای باعث تحریک رشد شاخه های زیرین آن گردیده و ریشه دهی آنها افزایش می یابد بطوریکه تولید گیاهان کج را می نماید و بر ناهمواری های تنه آنها افزوده شده و از زیبایی خاصی برخوردار میگردند.

3) Cascade Type: با هرس مناسب شاخه ها می توان گیاهان را به صورت آبشاری یا نیمه آبشاری (Semi-Cascade) تربیت نمود.

4)Exposed the root: برای خلق این نمونه ها باید درخت بونسای را در محل خود اندکی به طرف بالا کشید و از محل استقرارش حرکت داد و عملیات لازم را بر روی تاج آنها به همراه روند معمولی نگهداری گیاه اجرا نمود.

5)Die-Back: زیباترین بونسای های زمانی بوجود می آیند که آنها را برای مدتی در شرایط سخت رشد قرار داده تا بخشهای از تنه آنها بمیرند و سپس با ایجاد شرایط مناسب، آنها را وادار به رشد در این اندام ها (Grow-Back) می کنند. اینگونه سیکل رشد ومرگ (Grow back cycle- and die) منجر به تولید درختانی با خصوصیات غیر معمول می گردد که ظرفیت های استثنایی خواهند داشت.

6)Fuku Bonsai: برای این نوع بونسای از گیاهانی استفاده می شود که دارای تنه های ستبر (Stout Trunks) و خیلی سنگین، شاخه های اندک و قوی و جوانه انتهایی باریک و بلند باشند که اغلب تولید تنه های چندگانه ( Multiple Trunks) با ریشه دهی قابل توجه و تعداد زیادی شاخه نموده و رشد زیادی می کنند بطوریکه بهترین کیفیت را در نظر ارزش گذاری بین المللی خواهند داشت.