واژه بنساي داراي دو قسمت «بن» و «ساي» به معناي «يك گياه درون ظرف» است. چينيها اولين كساني بودند كه استفاده از زيبايي درختچههاي طبيعي را در خانهها و باغچههاي خود رواج دادند و اينكار را با انتقال درختچههاي كوچك به داخل گلدانها و ظروف زيبا و دكوراتيو انجام ميدادند. البته همزمان، ژاپنيها نیز كاشت درختچههاي زينتي بنساي را با ظرافت كامل اجرا ميكردند

نوشتهها نشان ميدهد كه پيدايش درختچههاي بنساي به اوايل قرن چهاردهم بازميگردد. البته تا حدودي ممكن است كه فرهنگ تمرين كاشت بنساي حدود هزار سال قبل در چين ساماندهي و بنيانگذاري شده باشد. بهتدريج ايدهآلها و فلسفه بنساي در طي سالها دستخوش تغييراتي شد. براي ژاپنيها بنساي بيانگر آميزش و تركيب عقايد كهن و قدرتمند با فلسفههاي شرقي در مورد هماهنگي و هارموني موجود بين انسان، روح و طبيعت است

در ابتدا تنها خانوادههاي برتر و داراي مرتبه بالاي اجتماعي در ژاپن از بنساي در مراسم و مناسبتهاي خاص استفاده ميكردند و اين درختچهها را روي تاقچههايي كه به شكلهاي شكيل و ويژه طراحي شده بود قرار ميدادند. اين گياه پيچيده به طور دائم در فضاي بيرون خانه قرار داده نميشد. با مرور زمان انواع بنساي با سبكهاي مختلف كه هر كدام به مقدار زيادي نسبت به نوع ديگر داراي تنوع بودند بهوجود آمدند

هنر كاشت و پرورش بنساي ادامه يافت؛ تا اينكه در قرن 17 و 18 ژاپنيها در اين هنر به اوج موفقيت رسيدند. در اين زمان بنساي كماكان جايگاه و ارزش خود را بهعنوان دركي عميق از طبيعت حفظ كرد؛ اما عمق ظروف كاشت بنساي كمي از حالت قديمي كمتر شد

بنساي تقريبا نوعي هويت و شناسنامه براي هنر ژاپنيها محسوب ميشود و هنوز هم افراد با استفاده از آن در مجالس و مناسبتهاي مهم بر اهميت قدمت اين درختچهها تاكيد دارند؛ برخي افراد در ژاپن نيز با جمع كردن مجموعهاي از انواع مختلف بنساي به ترويج هنري كه نماينده فرهنگ و سنت آنهاست ميپردازند. هنرمندان ماهر در كاشت و پرورش بنساي بهتدريج با اشاره به فرهنگهاي مختلف ديگر در هنر بنساي و اضافه كردن عناصر ديگر از قبيل صخرهها پرداختند

واژه بنساي بهسرعت توسط توريستهايي كه به ژاپن سفر ميكردند در سرتاسر جهان منتقل شد و از آن بهعنوان درختچه كوچكي كه گويي تقليدي ظريف و كوچك از درختان بلند و بزرگ موجود در طبيعت در گلدانهاي كوچك است ياد شد

سپس بنساي با حضور در نمايشگاههايي در لندن و پاريس بيشتر و بهتر به افراد معرفي شد و بهخصوص حضور بنساي در نمايشگاه بزرگ جهاني در پاريس در سال 1900 چشم جهانيان را به هنر بنساي گشود. در پي آن، روشهاي كاشتوپرورش و نگهداري از اين درختچههاي زينتي به علاقهمندان با هر مليت و فرهنگي آموزش داده شد و تنوع در كاشت انواع بنساي بهتدريج بيشتر شد. امروزه بنساي در چين و ژاپن بيانگر فرهنگ و سنت آنها است و ديگر بر خلاف گذشته دور، نگهداري و استفاده از زيباييهاي اين گياه تنها مختص طبقه بالاي جامعه نيست بلكه تمام افراد ميتوانند از اين گياه اصيل و هنري در خانه خود نگهداري كنند

ميكوشيم تا شما را با هنر بنساي و انواع آن و همچنين پرورش آن آشنا كنيم. آشكار است كه اين هنر مانند هر هنر ديگري نياز به پشتكار و دقت دارد

كاشت و نگهداري

بنساي به روندي گفته ميشود كه از راه آن درختچه يا گياه تنومندي براي كاشت و نگهداري درون گلدان آماده ميشود. بنساي در حقيقت يعني تعادل بين ريشه و اندام هوايي و بهعبارتي ديگر، تركيبي از علم باغباني و هنر است

يكي از نكات مهم براي نگهداري گياه بنساي آن است كه بهغير از اجزاي اصلي در ظرف، بايد هر چيز ديگري را از آن حذف كنيد. اينكار بهنوعي پالايش گياه است که يكي از اقدامات نمادين در فلسفههاي ژاپني محسوب ميشود. ژاپنيها در پرورش بنساي بر تعادل نظم و فرم دادن آن به حالت مثلثي شكل در قسمت خارجي تاكيد دارند كه آن نيز خود، نوعي نماد است

نمونههاي فراواني از نتيجه اين روند در مراكز پرورش گلوگياه ديده ميشود. جذابيت اين روش اين است كه نمونهاي كوچك، ولي بالغ از يك گونه بزرگقامت را ميتوانيد در داخل يك گلدان سيني مانند مشاهده كنيد. اين روش، گياه خانگي ايدهآل را در دسترس شما قرار ميدهد

دو گونه روند براي بنساي شناخته شده است

بنساي باغچهاي يا خارج از خانه؛ كه در اين روند، گونههاي گياهي شناخته شدهاي مانند كاجها، افراها، سرو كوهي و... بهكار ميرود و تنها براي مدت كوتاهي در زمستان به درون خانه آورده ميشوند و بايد حتما در فضاي باز نگهداري شوند

بنساي درون خانهاي و آپارتماني، كه در سالهاي اخير رواج يافته است. فرق اين دو آن است كه براي روند پرورش بنساي آپارتماني از گياهاني استفاده ميشود كه در مقابل سرما و يخبندان حساس هستند و بنابراين درون خانهها سالها به رشد و نمو خود ادامه ميدهند

در روند پرورش بنساي لازم نيست كه از گونههاي گياهي كوتاه قامت استفاده شود. اينها گياهاني هستند كه با مراقبت كاشته شده و پرورش يافتهاند و از رشد طبيعي خود برخوردارند. البته اينكار مستلزم مهارت و صرف وقت است كه در نهايت گونههاي تماشايي و گرانقيمتي رادرون گلدانهاي مخصوص به نمايش ميگذارند. انواع اين گياه كه در فروشگاههاي ايران عرضه ميشود، بيشتر وارداتي هستند كه از طريق پيوندهاي جوانهها بر روي ساقههاي ضخيم و فرمدار، آن را به شكل بنساي در آوردهاند كه به هيچوجه جنبه هنري ندارد

انتخاب محل بنساي در خانه

يكي از نكات مهم نگهداري بنساي در خانه، محل مناسب براي آن است. زيرا باعث ميشود كه گياه براي سالها سالم و شاداب بماند و به شما انرژي مثبت دهد. برعكس، اگر محل انتخاب شده براي گياه مناسب نباشد، نه تنها بهخوبي رشدونمو نميكند، بلكه سرانجام پژمرده خواهد شد. عواملي مانند نور، سايه، نحوه آبياري، رطوبت و حتي ميزان تحمل گياه در صورت سهل انگاري كوتاه مدت ميتواند بر عمر گياه موثر واقع شود

در هنگام خريد بنساي نكات زير را در نظر بگيريد

- حتما گياه بنساي را در فصل بهار كه زمان رشد و شكوفايي آن است بخريد. از فروشنده محل نگهداري (داخل آپارتمان يا فضاي باز) و ساير نيازها و همچنين نام گياه را بپرسيد تا بتوانيد بهخوبي از آن نگهداري كنيد

- نور مورد نياز گياه چه در داخل خانه و چه در فضاي باز مناسب باشد

- با يك انگشت ساقه گياه را كمي فشار دهيد، در صورتي كه سفت و محكم نباشد، به اصطلاح ريشه در داخل خاك لق باشد، يا رشد آن به اندازه كافي صورت نگرفته يا ريشه در حال پوسيدن است كه خريد آن پيشنهاد نميشود

- به دقت به برگهاي آن نگاه كنيد كه از نظر اندازه و سالم بودن؛ برگها و ساقهها با هم مطابقت داشته باشند

- براي پي بردن به بيماري حشرهزايي و آلوده نبودن به بيماري، نوك شاخهها يا برگها و محلهايي كه برگ به ساقه متصل است و همچنين زير برگها را به دقت بررسي كنيد كه آفت نداشته باشند

- پس از انتخاب گياه، از فروشنده بخواهيد آن را با روزنامه يا كاغذ كاملا بپوشاند. بهطوري كه نور مستقيم آفتاب به آن نتابد و از باد كولر اتومبيل دور باشد. در زمستان نيز شيشههاي اتومبيل بالا باشد. تغيير درجه حرارت ناگهاني گياه، باعث ريزش برگهاي آن ميشود

پس از ورود به خانه روزنامهها را جدا كنيد. نخستين كار براي اينكه اثر انتقال ناگهاني از گلخانه به خانه را (تغيير محيط زيست) تا اندازهاي خنثي كنيد و گياه با آبوهواي مكان جديد سازگار شود، روزي يكي دو بار در گرمترين ساعات روز با آبي كه فاقد كلر باشد و روزانه يكي دوبار با آبفشان روي برگهاي آن را اسپري كنيد و با همين آب آن را آبياري كنيد. (ظرفي فاقد درپوش را پر از آب كنيد و در گوشهاي به مدت 24 ساعت كنار بگذاريد تا كلر آن پريده و از آن آب براي گياه استفاده كنيد)

- از كود دادن به گياه براي مدتي خودداري كنيد و چنانچه پس از گذشت چند روز، چند برگ از برگهاي تحتاني آن زرد و پژمرده شد نگران نباشيد؛ چون اين حالتي است كه گياه براي بقاي خود در محيط جديد بهوجود ميآورد. طبيعي است كه گياه در طي پذيرش شرايط محيط جديد، برگهاي پير و پاييني خو را از دست بدهد و برگهاي جوان و تازه را كه دمبرگ قويتر دارند و معمولا در قسمت بالاي ساقهها ميرويند حفظ كند. هرگز برگهاي زرد را از ساقه جدا نكنيد چون بهتر است اينكار بهطور طبيعي و بهتدريج توسط خود گياه انجام شود؛ زيرا گياه قبل از دفع برگها، منفذي را كه از جدا شدن دمبرگ از ساقه پديد ميآورد ميبندد و هيچگونه خراشي باقي نميماند تا مورد حمله ميكروبهاي عفونتزا قرار گيرد. ولي چنانچه بيشتر از دو يا سه برگ گرفتار زردي شوند، نشانه اين است كه در آبياري گياه افراط يا سهلانگاري كردهايد يا احتمالا گلدان را در محل تاريكي قرار دادهايد

- از قرار دادن هر دو گونه بنساي در معرض كوران هوا نيز خودداري كنيد. بديهي است گياه خريداري شده اگر آپارتماني باشد، بايد آن را در پرنورترين قسمت آپارتمان قرار دهيد و گياه فضاي باز را در بالكن يا در حياط در محلي آفتابگير قرار دهيد و همچنين به علت كوچك بودن گلدان بنساي، هر روز به آبياري و اسپري آب روي برگها اقدام كنيد

- توجه داشته باشيد كه برخي از اين گياهان فضاي باز به غرقابي حساس هستند و در روزهاي باراني بايد محل آن را تغيير داده و به محيطي خنك و پناهگاه برده شوند